دژنکتور چیست؟ تعریف، کاربردها و انواع دژنکتورها در شبکه‌های برق

دژنکتورها یکی از ابزارهای کلیدی در سیستم‌های قدرت و شبکه‌های الکتریکی هستند که برای حفاظت از مدارها و تجهیزات در برابر جریان‌های اضافی و خطاهای الکتریکی طراحی شده‌اند. این تجهیزات که به نام قطع‌کننده‌های مدار نیز شناخته می‌شوند، نقش مهمی در حفظ پایداری و ایمنی شبکه‌های توزیع و انتقال برق ایفا می‌کنند. در این مقاله به بررسی مفهوم دژنکتور، کاربردها، اجزا، نحوه عملکرد، انواع مختلف، تفاوت آن با ریکلوزر و اهمیت آن‌ها در شبکه‌های الکتریکی می‌پردازیم.

 

مفهوم دژنکتور چیست؟

دژنکتور یا قطع‌کننده مدار (Circuit Breaker) یک دستگاه الکتریکی است که برای قطع و وصل جریان برق در مدارهای الکتریکی به کار می‌رود. دژنکتورها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که در شرایط عادی جریان را عبور داده و در صورت بروز خطا یا جریان اضافی، مدار را به طور خودکار قطع کنند تا از آسیب به تجهیزات و حوادث جدی جلوگیری شود.

 

کاربرد دژنکتور چیست؟

دژنکتورها در بسیاری از صنایع و تأسیسات برق به عنوان ابزار اصلی حفاظت مورد استفاده قرار می‌گیرند. برخی از کاربردهای اصلی دژنکتورها عبارت‌اند از:

• حفاظت از مدارهای الکتریکی: دژنکتورها مدارها را در برابر جریان‌های اضافی، اتصال کوتاه و خطاهای زمینی محافظت می‌کنند.
• قطع و وصل بارهای سنگین: این دستگاه‌ها قادرند جریان‌های بالای الکتریکی را بدون آسیب به تجهیزات قطع و وصل کنند.
• محافظت از تجهیزات حساس: دژنکتورها به محافظت از تجهیزات الکتریکی گران‌قیمت مانند ترانسفورماتورها، موتورها و ژنراتورها کمک می‌کنند.
• کنترل و مدیریت شبکه: با استفاده از دژنکتورها، بخش‌های مختلف شبکه‌های توزیع و انتقال می‌توانند به صورت مستقل کنترل شوند.

 

معرفی اجزای دژنکتور

دژنکتورها از چندین جزء اصلی تشکیل شده‌اند که هر کدام نقش مهمی در عملکرد دستگاه دارند. این اجزا شامل موارد زیر است:

جزء	توضیحات
تیغه‌های متحرک و ثابت	این تیغه‌ها در حالت عادی مدار را کامل می‌کنند و در زمان خطا جدا می‌شوند.
محفظه قطع (Arc Chamber)	این محفظه وظیفه خاموش کردن جرقه‌های ناشی از قطع مدار را بر عهده دارد.
عایق‌ها	برای جلوگیری از نشتی جریان و حفظ ایمنی استفاده می‌شوند.
مکانیزم عملگر	شامل سیستم مکانیکی یا موتوری برای کنترل قطع و وصل دژنکتور است.
حسگرهای جریان و ولتاژ	برای تشخیص جریان‌های اضافی و خطاهای مدار مورد استفاده قرار می‌گیرند.

 

نحوه قطع و وصل دژنکتور

عملکرد دژنکتورها به صورت خودکار و دستی انجام می‌شود و بسته به نوع و طراحی دژنکتور، می‌تواند شامل مراحل زیر باشد:

1. تشخیص خطا: حسگرهای دژنکتور جریان اضافی یا خطا را تشخیص می‌دهند.
2. صدور فرمان قطع: مکانیزم کنترل، فرمان قطع مدار را به تیغه‌های متحرک ارسال می‌کند.
3. قطع مدار: تیغه‌های متحرک از تیغه‌های ثابت جدا شده و مدار قطع می‌شود.
4. خاموش کردن جرقه: محفظه قطع، جرقه‌های ناشی از قطع مدار را خاموش می‌کند.
5. وصل مجدد: در صورت رفع خطا، دژنکتور به صورت دستی یا خودکار مجدداً وصل می‌شود.

 

معرفی انواع دژنکتور

دژنکتورها به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند که هر کدام بسته به کاربرد و شرایط محیطی استفاده می‌شوند. انواع اصلی دژنکتورها عبارت‌اند از:

1. دژنکتور روغنی: از روغن به عنوان وسیله‌ای برای خاموش کردن جرقه‌ها استفاده می‌کند. این نوع دژنکتور در ولتاژهای بالا کاربرد دارد.
2. دژنکتور گازی: از سیستم پافر برای خاموش کردن  قوس استفاده می‌کند و بیشتر در ولتاژهای پایین و متوسط کاربرد دارد.
3. دژنکتور SF6: از گاز SF6 برای خاموش کردن جرقه‌ها استفاده می‌کند. این نوع دژنکتور به دلیل کارایی بالا و توانایی قطع جریان‌های بزرگ، در شبکه‌های ولتاژ بالا استفاده می‌شود.
4. دژنکتور خلأ: از تکنولوژی خلأ برای قطع جریان استفاده می‌کند و بیشتر در ولتاژهای متوسط و بالا کاربرد دارد.
5. دژنکتور مغناطیسی: از نیروی مغناطیسی برای قطع جریان استفاده می‌کند و در کاربردهای خاصی مانند حفاظت موتورها استفاده می‌شود.

 

نحوه استقرار دژنکتور در مدار

استقرار صحیح دژنکتور در مدار یکی از عوامل کلیدی در طراحی و بهره‌برداری شبکه‌های الکتریکی است. دژنکتورها معمولاً در نقاط کلیدی شبکه نصب می‌شوند که نیاز به حفاظت و کنترل دقیق جریان دارند، از جمله:

• – در ورودی یا خروجی پست‌های توزیع: دژنکتورها در این نقاط برای حفاظت از مدار و کنترل جریان نصب می‌شوند.
• – در خطوط انتقال: در خطوط طولانی، دژنکتورها به منظور حفاظت از خطوط و تجهیزات در برابر خطاهای احتمالی استفاده می‌شوند.
• – نزدیک به تجهیزات حساس: به منظور حفاظت از تجهیزات گران‌قیمت مانند ترانسفورماتورها و ژنراتورها، دژنکتورها نزدیک به آن‌ها نصب می‌شوند.

 

تفاوت ریکلوزر و دژنکتور

ریکلوزرها و دژنکتورها هر دو از تجهیزات حفاظتی در شبکه‌های الکتریکی هستند، اما تفاوت‌هایی در عملکرد و کاربرد دارند. در جدول زیر، تفاوت‌های اصلی بین ریکلوزر و دژنکتور را مشاهده می‌کنید:

 

ویژگی	ریکلوزر	دژنکتور
تعداد عملیات	قابلیت چندین بار قطع و وصل به صورت خودکار	عمدتاً برای یک یا چند عملیات قطع و وصل به کار می‌رود.
کاربرد	بیشتر در خطوط توزیع برای مدیریت خطاهای موقتی	در پست‌های اصلی و نقاط حساس شبکه استفاده می‌شود.
هزینه	معمولاً کم‌هزینه‌تر	به دلیل پیچیدگی بیشتر، هزینه بالاتری دارد.
پایداری	در برابر خطاهای موقت مقاوم و قابل بازگشت	پس از قطع باید به صورت دستی یا خودکار بازگردانی شود.

اهمیت دژنکتورها

دژنکتورها در شبکه‌های الکتریکی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. برخی از دلایل اهمیت دژنکتورها عبارت‌اند از:

• حفاظت از تجهیزات: دژنکتورها از تجهیزات گران‌قیمت و حیاتی شبکه‌های الکتریکی در برابر جریان‌های اضافی و خطاها محافظت می‌کنند.
• افزایش ایمنی شبکه: با استفاده از دژنکتورها، احتمال بروز حوادث ناشی از خطاهای الکتریکی به حداقل می‌رسد.
• بهبود پایداری شبکه: دژنکتورها به حفظ پایداری شبکه در شرایط بحرانی کمک می‌کنند و از قطع گسترده برق جلوگیری می‌کنند.
• کاهش هزینه‌های تعمیر و نگهداری: دژنکتورها با محافظت از مدارها و تجهیزات در برابر آسیب‌های جدی، هزینه‌های مرتبط با تعمیرات و نگهداری را کاهش می‌دهند.

 

جمع بندی

دژنکتورها به عنوان یکی از اجزای حیاتی در شبکه‌های الکتریکی، نقش مهمی در حفظ ایمنی و پایداری این شبکه‌ها ایفا می‌کنند. این دستگاه‌ها با قابلیت‌های قطع و وصل جریان در شرایط خطا، حفاظت از مدارها و تجهیزات را به بهترین نحو ممکن انجام می‌دهند. انتخاب صحیح نوع دژنکتور و استقرار آن در نقاط کلیدی شبکه می‌تواند تأثیر بسزایی در بهره‌وری و کاهش هزینه‌های شبکه داشته باشد. در این مقاله به بررسی انواع مختلف دژنکتورها، نحوه عملکرد، تفاوت با ریکلوزرها و اهمیت آن‌ها پرداختیم.